Siêu dự án kênh Phù Nam Techo khiến Campuchia rời xa Việt Nam, ngả về Trung Quốc?

Siêu dự án kênh Phù Nam Techo
khiến Campuchia rời xa Việt Nam, ngả về Trung Quốc?

Huyền Trân

Thủ tướng Campuchia Hun Manet được cho đang muốn giảm dần sự phụ thuộc vào Việt Nam qua siêu dự án lịch sử, kênh đào Phù Nam Techo.

Ngay từ cái tên của siêu dự án đã mang đầy dụng ý, gợi nhắc đến Vương quốc Phù Nam cổ xưa, được hình thành khoảng thế kỷ thứ 1 hoặc 2 trước công nguyên, kéo dài đến thế kỷ thứ 7, bao trùm một phần Malaysia, Thái Lan, một khu vực hạ lưu sông Mekong gồm Đồng bằng sông Cửu Long ngày nay.

Vương quốc này đóng một vai trò quan trọng trong những diễn ngôn dân tộc chủ nghĩa tại Campuchia khi muốn khẳng định sự hiện diện của dân tộc Khmer cách đây hàng ngàn năm tại vùng hạ lưu sông Mekong và tại Đồng bằng sông Cửu Long.

Ở Campuchia từng có niềm tin rằng họ đã để mất Kampuchea Krom (Kampuchea Hạ) và đảo Koh Tral (đảo Phú Quốc hiện nay) vào tay Việt Nam khi Pháp cắt khỏi lãnh thổ của Vương quốc Kampuchea và cho nhập vào Việt Nam.

Những tranh cãi về việc người Khmer đã từng làm chủ vùng đất Đồng bằng sông Cửu Long âm ỉ cho đến tận ngày nay.

Quay lại hiện tại, dự án kênh đào Phù Nam Techo (Funan Techo) xuất hiện trong bối cảnh Campuchia đang ngày càng xích lại gần với Trung Quốc trong bối cảnh Bắc Kinh tiếp tục gia tăng sức ảnh hưởng ở các quốc gia lưu vực sông Mekong, nổi bật là Lào và Campuchia, hai nước láng giềng có quan hệ đặc biệt với Việt Nam.

Chưa thấy nghiên cứu khả thi dự án?

Ủy hội sông Mekong (MRC) chia sẻ với BBC News Tiếng Việt rằng cho đến nay cả họ lẫn phía Việt Nam vẫn chưa nhận được nghiên cứu khả thi hoặc các thông tin cập nhật về siêu dự án kênh đào Phù Nam Techo từ phía Campuchia.

MRC khẳng định nghiên cứu khả thi này là rất quan trọng.

"Sau khi xem xét về nghiên cứu khả thi, chúng tôi mới có thể đưa ra bình luận và cung cấp hỗ trợ kỹ thuật cho dự án này," MRC thông tin đến BBC News Tiếng Việt.

Theo tài liệu phía Campuchia cung cấp cho Ủy hội sông Mekong vào tháng 8/2023 mà BBC News Tiếng Việt có thể tiếp cận, kênh đào này dự kiến được hoàn tất vào năm 2027, đưa vào vận hành vào năm 2028.

Tài liệu này chỉ nêu một số tác động tiêu cực từ dự án này, bao gồm những tác động từ bụi và tiếng ồn trong quá trình xây dựng. Vấn đề về nước và đất thì chủ yếu liên quan đến khu vực xây dựng, các khu vực đường sá tạm thời, khu vực công trường tạm thời, khu vực xả thải...

BBC News Tiếng Việt đã email đến Bộ Giao thông Công chính Campuchia vào ngày 8/3, nhưng đến nay vẫn chưa có phản hồi.

PGS-TS Văn Phạm Đăng Trí, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu (DRAGON-Mekong), Trường Đại học Cần Thơ, chia sẻ với BBC News Tiếng Việt nhận định của ông về dự án vào hôm 17/3:

"Bassac là một dòng tách ra từ sông Mekong và có vai trò quan trọng trong việc duy trì hệ sinh thái tự nhiên của một phần rộng lớn của đồng bằng sông Mekong, bao gồm cả phần diện tích trên lãnh thổ của Campuchia và của Việt Nam."

"Do vậy, kênh đào Phù Nam khi được triển khai sẽ làm thay đổi dòng chảy tự nhiên trên sông Bassac sẽ có ảnh hưởng rất đáng kế đối với hệ sinh thái tự nhiên bản địa của đồng bằng cũng như sinh kế của cộng đồng địa phương."

"Tôi chưa xem được mô tả đầy đủ về kênh đào hoặc các tài liệu đánh giá về kinh tế - môi trường của dự án này. Hiện tại thông tin kỹ thuật về kênh đào này cũng như đánh giá tác động môi trường của kênh đào còn chưa được công bố rộng rãi, làm hạn chế sự tham gia đánh giá từ cộng đồng khoa học và các bên liên quan khác," ông cho biết.

Đồng bằng sông Cửu Long đang bị nạn xâm nhập mặn bủa vây, khiến sinh kế của hơn 21 triệu người dân chịu ảnh hưởng. Ảnh: Một cánh đồng tại thành phố Cần Thơ vào ngày 28/2/2023.

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đã đối mặt với những thách thức liên quan đến nguồn nước trong những năm gần đây, vấn đề ngày càng rõ ràng trong thời kỳ hạn hán nghiêm trọng vào mùa khô từ cuối năm 2015 đến đầu năm 2016 và cuối năm 2019 đến đầu năm 2020.

Những đợt hạn hán đã gây nên hậu quả nặng nề trong nhiều lĩnh vực, từ nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản, công nghiệp chế biến cũng như đời sống hằng ngày của người dân trong vùng.

Thay đổi về nguồn nước cũng làm đứt gãy chu kỳ canh tác theo mùa, ảnh hưởng môi trường và nền sinh thái nông nghiệp cho vùng ĐBSCL.

Về cách thức ứng phó hiện nay, PGS-TS Văn Phạm Đăng Trí cho biết chính quyền địa phương và nông dân tại ĐBSCL đã có nhiều kinh nghiệm trong việc đối phó với tình trạng hạn hán nghiêm trọng trong những năm qua.

Cụ thể, người nông dân đã xây dựng các đập giữ nước, tích trữ nước ngọt và thực hiện các biện pháp khác để trữ nước từ sông khi hết mùa mưa để sử dụng trong mùa khô, tạo được thói quen trữ nước mưa để sử dụng trong mùa khô.

Việt Nam quan ngại kênh đào Phù Nam Techo sẽ ảnh hưởng tới vùng Đồng bằng sông Cửu Long

Yếu tố Trung Quốc

Bộ Giao thông Vận tải Campuchia mới đây thông báo đang thương lượng với các đối tác Trung Quốc để bắt đầu ký kết một thỏa thuận nhượng quyền trong tháng 6 hoặc tháng 7 tới trước khi tiến hành động thổ xây dựng kênh đào.

Campuchia luôn bác bỏ việc vay tiền Trung Quốc để xây kênh đào, mà chỉ đề cập sẽ tiến hành theo cơ chế đối tác công-tư (PPP), không theo khuôn khổ khoản nợ từ đối tác phát triển nào.

Thủ tướng Hun Manet đã khẳng định siêu dự án Phù Nam Techo sẽ do các đối tác Trung Quốc xây dựng, theo hợp đồng BOT (xây dựng - vận hành - chuyển giao).

Tập đoàn Cầu đường Trung Quốc (China Road and Bridge Corporation) được xác nhận là công ty thực hiện nghiên cứu khả thi dự án này và cũng là công ty đầu tư vào kênh đào.

Trước đó, trong khuôn khổ chuyến công du nước ngoài đầu tiên và cũng là chuyến đi đến Trung Quốc từ ngày 14 đến 16/9/2023, Thủ tướng Hun Manet đã gặp gỡ ông Vương Đồng Trụ, Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn Cầu đường Trung Quốc.

Chuyến đi được ông Hun Manet đánh giá là "hiệu quả", đạt được "thành công to lớn" cho Campuchia.

Và một tháng sau, vào ngày 17/10/2023, Campuchia đã ký một hợp đồng với tập đoàn này để nghiên cứu khả thi dự án kênh đào Phù Nam Techo trong 8 tháng, sau khi Phnom Penh cho biết đã nghiên cứu dự án này trong 26 tháng.

Theo phần tự giới thiệu, Tập đoàn Cầu đường Trung Quốc (China Road and Bridge Corp) là một trong bốn công ty nhà nước lớn tại Trung Quốc, chuyên về xây dựng cầu đường.

Hiện công ty này cũng thầu tuyến cao tốc dài 187 km Phnom Penh-Sihanoukville, nắm quyền thu phí và quản lý trong 50 năm.

Nhà nghiên cứu Brian Eyler, Giám đốc Chương trình Năng lượng, Nước và Tính Bền vững của Trung tâm Stimson, nhận định với BBC News Tiếng Việt rằng: "Nếu công ty vận hành kênh đào là Trung Quốc thì tiền sẽ đổ vào túi công ty này.

"Một công ty đã được thảo luận xây dựng kênh đào này, là một công ty Trung Quốc, thuộc dự án Vành đai và Con đường. Theo tôi thì có thể không chỉ là một công ty mà có thể là một nhóm công ty thực hiện."

Ông đồng thời nhấn mạnh cần phải dừng dự án này cho đến khi có những đánh giá đầy đủ về tác động kinh tế và môi trường đối với Đồng bằng sông Cửu Long.

Theo Khmer Times ngày 13/3, ông Hun Manet khẳng định 1,6 triệu dân trong khu vực dự án sẽ hưởng lợi, khẳng định dự án này sẽ không tạo ra một "bẫy nợ từ phía Trung Quốc".

"Chính phủ sẽ không vay nợ để chi trả cho dự án [...] Và quan chức nào ở Bộ Kinh tế và Tài chính mà không phân biệt được giữa BOT và vay nợ sẽ là những quan chức ngu ngốc nhất," báo Khmer Times dẫn lời ông Hun Manet.

Hàm ý chính trị

Campuchia và Trung Quốc cho đến nay luôn khẳng định mối quan hệ sắt son, và cả Việt Nam và Campuchia đều đã gia nhập 'Cộng đồng chia sẻ tương lai', một sáng kiến do Trung Quốc đề xuất.

Xét về tầm ảnh hưởng của Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), được xem là một mỏ neo trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc kể từ khi ra đời từ năm 2013 đến nay, có thể thấy Lào và Campuchia là hai nước trong khu vực hạ lưu sông Mekong "nhiệt tình đón nhận" các dự án BRI nhất, hơn là Việt Nam.

Trong một thập niên qua, đã có quan ngại về sự phụ thuộc của Campuchia ngày càng nhiều hơn vào các khoản vay cơ sở hạ tầng lớn của Trung Quốc, khiến Phnom Penh ngả hơn về phía Bắc Kinh, bị chi phối đối với những lợi ích chiến lược.

Gần đây, căn cứ hải quân Ream ở Campuchia cũng làm dấy lên quan ngại gia tăng về khả năng Trung Quốc tài trợ cho căn cứ này. Ông Daniel Kritenbrink, Trợ lý Ngoại trưởng Hoa Kỳ, mới đây đã phát biểu: "Hoa Kỳ và một số quốc gia trong khu vực đã bày tỏ quan ngại sâu sắc về mục đích, tính chất và phạm vi xây dựng xung quanh căn cứ hải quân [Ream], cũng như vai trò của Quân Giải phóng Nhân dân Trung Hoa trong quá trình này và trong việc sử dụng cơ sở này trong tương lai," theo báo South China Morning Post ngày 7/3.

Mối quan hệ ngày càng gắn kết giữa Trung Quốc và Campuchia đang tạo một thách thức ngày càng lớn cho Việt Nam, khi giới quan sát cho rằng ông Hun Manet đang ngày càng muốn giảm dần sự phụ thuộc vào Việt Nam hơn cha mình, cựu Thủ tướng Hun Sen, người từng bị chỉ trích là "thân Việt Nam", hay thậm chí từng bị đảng đối lập do ông Sam Rainsy lãnh đạo gọi là "tay sai của Việt Nam".

Trong một thập niên qua, đã có quan ngại về sự phụ thuộc của Campuchia ngày càng nhiều hơn vào các khoản vay cơ sở hạ tầng lớn của Trung Quốc, khiến Phnom Penh ngả hơn về phía Bắc Kinh, bị chi phối đối với những lợi ích chiến lược. Điều này có thể sẽ gây bất lợi lớn cho Việt Nam.

Nhà nghiên cứu độc lập Rim Sokvy từ Campuchia ngày 15/3 đề cập với BBC News Tiếng Việt về hàm ý chính trị từ siêu dự án Phù Nam Techo, dựa theo quan sát của ông về cách thức phản ứng của Việt Nam và Campuchia cho đến nay.

"Chính phủ Việt Nam đã thể hiện những quan ngại về môi trường với chính phủ Campuchia. Hiện tại, phía Việt Nam cũng nghiên cứu về tác động của kênh đào Phù Nam Techo, cho thấy họ thiếu niềm tin vào chính phủ mới của Campuchia."

"Nên lưu ý rằng trong chuyến thăm của ông Hun Manet đến Việt Nam, Campuchia đã trình bày kết quả của nghiên cứu về kênh đào Phù Nam Techo đến Việt Nam. Nghiên cứu này không cho thấy tác động về môi trường đối với sông Mekong. Nếu kết quả nghiên cứu mà phía Việt Nam khác với Campuchia thì điều này có thể khiến Việt Nam thách thức Campuchia liên quan đến dự án này."

"Về phía Campuchia, nếu chúng ta nhìn đến cách mà giới chức cấp cao trong chính phủ nói về dự án này, thì họ thường đề cập một cách trực tiếp hay gián tiếp về chủ quyền Việt Nam và Campuchia, với dụng ý là dự án sẽ giảm sức ảnh hưởng về mặt kinh tế và chính trị của Việt Nam đối với Campuchia. Điều này có thể khiến Việt Nam phật lòng khi luôn xem Campuchia nằm trong tầm ảnh hưởng của mình."

Cũng theo nhà nghiên cứu Rim Sokvy, với việc công khai đề cập những quan ngại của Việt Nam về kênh đào, đồng thời khẳng định không có gì có thể ngăn cản nổi Campuchia thực hiện dự án vì tương lai thế hệ mai sau trong một kỷ nguyên hiện đại mới của đất nước, có thể càng giúp tăng cường vị thế và tầm ảnh hưởng của Thủ tướng Hun Manet hơn nữa trong lòng quần chúng nhân dân, giúp Campuchia "thở bằng mũi của mình" như ông từng tuyên bố.

Mới nhất, hai thủ tướng Việt Nam và Campuchia đã gặp nhau vào ngày 6/3 bên lề Thượng đỉnh Úc - ASEAN. Tuy nhiên, không rõ dự án Phù Nam Techo đã được đề cập trong cuộc gặp này hay không.

Huyền Trân

----------